geschiedenis, samenleving

Een nuchtere orangist. Over Herman Balthazar

Luc Devoldere zwaait Herman Balthazar uit, die van 2003 tot april 2019 voorzitter was van Ons Erfdeel vzw. Tot op vandaag wordt Balthazar in de culturele wereld hogelijk gewaardeerd om zijn minzaamheid, doortastendheid en ware tolerantie in de geest van Oranje.

Op 20 oktober 2018 werd aan de Reep in Gent, waarlangs de Schelde nu weer vrij naar de Leie stroomt, een beeld onthuld van Willem I. In de concertzaal van het nabijgelegen conservatorium en daarna voor een volle kade spraken verschillende hoogwaardigheidsbekleders. De toespraak van Herman Balthazar was zonder twijfel de beste. U kunt hem nog altijd lezen op de lage landen.

Balthazar citeerde Jean d’Ormesson, die bij de intrede van Marguerite Yourcenar in de Académie française in 1980 een hommage bracht aan de steeds aanwezige betekenis van geschiedenis in het oeuvre van de schrijfster: “L’avenir sans le passé est aveugle. Le passé sans l’avenir est stérile.”

Ik bedacht die dag op die kade dat het plaatsen van een standbeeld van Willem I alleen in Gent kon. Gent heeft dan ook veel te danken aan Willem, en Balthazar legde dat mooi uit in zijn toespraak.

Hij stond passend stil bij het historische moment waarin Willem onze koning was, meer dan bij de persoon van Willem zelf.

Geen nostalgicus

Dit maar om te zeggen dat Herman Balthazar zich als intellectueel altijd een orangist heeft getoond, voor wie culturele, maar ook economische en politieke samenwerking met Nederland vanzelfsprekend was. Geen nostalgicus, en zeker geen irredentist.

Zo speelde hij als gouverneur van Oost-Vlaanderen (1984-2004) een beslissende rol in de jaren 2003-2004 in de toen nog prille samenwerking tussen de havens van Gent, Terneuzen en Vlissingen. Balthazar legde toen mee de basis voor wat in 2018 zou uitgroeien tot de eerste serieuze Europese transnationale haven: de fusie van Gent met Zeeland Seaports tot North Sea Port.

Tussendoor legde hij ook het fundament voor een overeenkomst over de bouw van een nieuwe grote sluis in Terneuzen. Dat werk is op dit ogenblik in volle uitvoering, en is niet alleen in het voordeel van de fusiehaven, maar ook van de andere Vlaams-Nederlandse deltahavens en van het almaar drukker wordende binnenvaartverkeer tussen de Lage Landen en het noorden van Frankrijk.

Balthazar engageerde zich voor verschillende instellingen die een cruciale rol spelen in de samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland, zoals zijn bestuursfuncties in de Taalunie (1982-1984) en De Brakke Grond in Amsterdam (2011-2018) aantonen. Hij was ook Vlaams voorzitter van de Commissie van het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland (CVN).

Bij zijn aantreden als voorzitter in 2006 omschreef hij in de Beurs van Berlage zijn houding tegenover de Vlaams-Nederlandse samenwerking als die van een voluntaristische nuchterheid. Hij bekende dat hij in 1830 in Brussel misschien op de bres zou hebben gestaan voor het behoud van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, maar dat hij in 2006 een nogal scherp besef had van de vele en zelfs toegenomen verschillen tussen Nederland en Vlaanderen. Een nuchtere orangist dus.

De belangstelling voor de Lage Landen blijkt ook uit zijn publicaties, onder andere Het geheugen van Nederland in Gent, samen met Johan Decavele (Academia Press, Gent, 2011) en Op de Oranjeberg. Opstellen en toespraken over de Vlaamse Beweging (Lannoo, Tielt, 1999).

Een flamingant?

Is Balthazar een flamingant? In een opstel uit 1980 over de identiteit van het flamingantisme heeft hij vooral gewezen op de vaagheid van de term. En hij besloot toen zo: “Men mag ook duidelijk weten wie dit hoofdstuk heeft geschreven: een historicus die zich filosofisch en levensbeschouwelijk kenbaar maakt als een vrijzinnige en een socialist. Op de vraag of hij ook flamingant mag worden genoemd, zal hij hier niet antwoorden, maar hij is wel ontzettend geboeid door de geschiedenis van het land en het volk waarin hij geboren en opgegroeid is en hij is even geboeid door het proces van de opbouw van een Vlaamse staat, waarvan hij participant is.”

In 1996 definieerde Balthazar in een bijdrage in Ons Erfdeel de Vlaamse Beweging als een “Civil Society, zoals Tom Payne die zag: een vrije beweging van burgers, die boven en buiten de staatsvoering gestalte geeft aan een emancipatiestroom.”

Het stuk van Balthazar verscheen naast dat van andere, die allen gevraagd werden te reageren op de polemische inleiding van Jo Tollebeek, waarin de dodendans van de Vlaamse Beweging werd opgeroepen.

Balthazar was het daar niet mee eens: “De Civil Society in Vlaanderen heeft voldoende werk om twee eeuwen realisaties kwalitatief te verdiepen, om de culturele eenheid met Nederland te versterken, om een gerespecteerd partner in een zo sterk mogelijk Europa te worden, om als kosmopoliet – maar niet zonder wortels in eigen taal en cultuur – in een razend snel wijzigend wereldbeeld aanwezig te zijn.”

Balthazar heeft zich altijd bekend tot de traditie van door de Verlichting geïnspireerde en sociaal bewogen flaminganten als Jan Baptist Verlooy, Emiel Moyson en August Vermeylen.

Dus misschien toch een flamingant – als het maar een cultuurflamingant of een sociaal bewogen flamingant is. En nee, deze termen zijn niet uitgewoond of versleten. We hebben ze vandaag wellicht meer dan ooit nodig.

Actieve entrepreneur

Als historicus met grote belangstelling voor de Vlaamse arbeidersbeweging en de Tweede Wereldoorlog ontpopte Balthazar zich tot een actieve entrepreneur, als stichter, bezieler of promotor van initiatieven over de negentiende en twintigste eeuw. Het belangrijkste daarvan is ongetwijfeld het Amsab – Instituut voor Sociale Geschiedenis in Gent.

Het is ook niet toevallig dat hij bestuurder is bij de Stichting Gerrit Kreveld, een centrum voor studie, bezinning en initiatieven die het sociaaldemocratische gedachtegoed ondersteunen en die onder meer het interessante blad Sampol, samenleving en politiek, uitgeeft.

Doortastendheid

Herman Balthazar werd bestuurder van wat toen nog de Stichting Ons Erfdeel was in 1991. In 2003 volgde hij Philip Houben op als voorzitter van de Raad van bestuur. Hij bleef voorzitter tot 4 april 2019. Jan Schinkelshoek volgde hem dan op. Als voorzitter begeleidde hij de transitie van Ons Erfdeel vzw gedurende de laatste jaren met respect voor de traditie. Ik kon altijd bij hem terecht. En hij wist discreet mensen en instellingen te bewegen om ons daadwerkelijk te steunen.

Tot op vandaag wordt Herman Balthazar in de culturele wereld hogelijk gewaardeerd om zijn minzaamheid, doortastendheid en ware tolerantie in de geest van Oranje. Zo waren zijn politieke en ideologische overtuigingen altijd helder, maar die hebben hem nooit verhinderd au-dessus de la mêlée te ijveren voor het algemeen belang, met respect voor ieders overtuiging. Fortiter in re, suaviter in modo. Ferm als het over de zaak zelf gaat, zachtmoedig in de wijze waarop.

Mensen bij elkaar brengen

Tot op de dag van vandaag wordt Herman Balthazar erbij gehaald om in verenigingen en organisaties spanningen te ontzenuwen, standpunten en mensen bij elkaar te brengen. Men weet dat hij dat kan. Tegelijk is hij actief als buurtbewoner en vrijwilliger die het erfgoed bewaakt en bewaart van de ruïnes van de Sint-Baafsabdij, vlak bij zijn appartement waar hij uitkijkt over de torens van Gent, zijn Gent.

Herman Balthazar verlaat Ons Erfdeel vzw door de grote poort. Het huis is hem dankbaar voor zijn jarenlange inzet en loyauteit. Ons Erfdeel vzw betreurt met hem dat zijn echtgenote, Josiane, niet langer in ons midden is. Onze gedachten gaan ook naar haar uit, naar haar levenslust, haar extrovertie en nieuwsgierigheid, en naar haar verbond met Herman.

Het is niet juist hem bij zijn afscheid een otium cum dignitate toe te wensen. Die dignitas, die waardigheid, was er immers altijd al. En dat otium, die vrije tijd, is altijd goed gevuld met allerlei activiteiten, van biljarten met vrienden tot turnen, van lezen tot schrijven en spreken.

Doe dus gewoon verder, beste Herman Balthazar. Het ga u goed.

Een versie van deze tekst werd op 14 mei 2019 uitgesproken tijdens ‘Mijn ziel erkent het oude Gent’, het colloquium waarmee Ons Erfdeel vzw afscheid nam van de voorzitter van haar raad van bestuur, Herman Balthazar. Hier vindt u de overige teksten en podcasts van die bijeenkomst. Beluister hier de lezing van Luc Devoldere:

• herman balthazar
• orangisme
• Oranje